پدافند هوایی زاهدان، گروه؛ یگانی از نیروی پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران مستقر در زاهدان .

تاریخچۀ پدافند هوایی: قدیمی ترین نماد پدافند هوایی در ایران ، وجود آتشبار های ضد طیاره در نیروی زمینی ارتش، مجهز به توپ های ۵۷ م م، ساخت کارخانۀ بوفرس سوئد می باشد. اما در واقع در سال ۱۲۹۷ ش، پس از ظهور هواپیما با توانایی بمب افکنی و احساس خطر از سوی آسمان در جنگ اول جهانی، فکر دفاع هوایی در ایران نیز بوجود آمده است. ماده یک  حکم عمومی قشونی (فرمان همگانی ارتش به شماره ۱۸۲۵ ) نخستین دلیل و نشانگر آن است که در سال ۱۳۱۲ ش، حداقل دو آتشبار(گروهان) 57م م به نام آتشبار ضد طیاره در نیروی زمینی ارتش ایران وجود داشته است. آتشبارهای بعدی به ترتیب در سال ۱۳۱۵ ش، در لشکر۶ خوزستان و در اوایل بهار سال ۱۳۱۶ ش، در لشکر ۴ شمال غرب و در تابستان همان سال در لشکر ۹ شرق تشکیل گردیدند و تعداد آتشبارهای تهران نیز از ۲ به ۴ آتشبار افزایش یافت. عنوان آتشبار ضد هواپیما هم، جایگزین آتشبار ضد طیاره گردید.

 در بُعد آموزش یگان های ضد طیاره در آن زمان، نخستین دانشجوی اعزامی به خارج از کشور تقی خان ریاحی بود که پس از دورۀ سه سالۀ ریاضیات عالی و دورۀ دو سالۀ مدرسۀ دارالفنون ، در تاریخ ۶ مهر۱۳۱۳ ش، با درجۀ ستواندومی به خدمت آتشبارهای مزبور در آمد. در تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۱۴ ش، چهار نفر محصل نیز برای آموزش توپ ضد طیاره به کشور آلمان اعزام گردیدند. لذا اموزش خارج از کشور برای این رسته کم کم رواج پیدا کرد. ( سایت پدافند...،بش).

نخستین فرمانده آتشبارهای ضد طیاره، یاور( سرگرد) ابراهیم خان ارفع بوده است. ایشان بعدها با درجۀ سرتیپی فرمانده لشکر مرکز گردید امادر ۲۸دی۱۳۲۱ ش، در بازدید از جبهۀ متفقین، در سانحۀ هوایی در مصر کشته شد.

در سال۱۳۲۰ ش، سازمان ضد هوایی در قالب هنگ متشکل از چند گردان ضد هوایی شکل گرفت. با سرایت آتش جنگ دوم جهانی به ایران (سوم شهریور ۱۳۲۰ ش)تهران وچند شهر دیگربمبارا شدند. براساس اعلامیۀ شمارۀ یک ستاد ارتش، درجریان این عملیات، یک فروند هواپیمای مهاجم شوروی در ناحیۀ تبریز براثر تیراندازی توپخانۀ ضد هوایی ایران سرنگون شد.

پس از ورود متفقین به ایران، یگان های ضد هوایی رو به ضعف نهادند و توپهای ضد هوایی بوفرس در سال ۱۳۲۲ ش، از رده خارج شدند. در سال ۱۳۳۳ ش، یگان های ضد هوایی متعاقب انفکاک از نیروی زمینی والحاق به نیروی هوایی ، به توپ های ۴۰ م م  هم مجهز گردیدند؛ ولی بعد از دو سال بار دیگر به جرگۀ نیروی زمینی در آمدند.

در سال ۱۳۳۶ ش، تعدادی از افسران جمعی توپخانه ضد هوایی ارتش، برای آموزش به آمریکا اعزام گردیدند و متعاقب آن آموزشگاه توپخانه ضد هوایی در نیروی زمینی و کمیتۀ ضد هوایی در مرکز توپخانه تشکیل گردید. توپ های ۴۰ م م بعدها از ردۀ عملیاتی خارج گردیدند؛ یگان های ضد هوایی منحل و کارکنان آنها به یگان های توپخانۀ صحرایی منتقل شدند.

همزمان با جنگ ویتنام، تشکیل مجدد یگان های ضد هوایی در ارتش دراولویت قرار گرفت و با بکار گیری توپ های ۲۳م م و۵۷م م روسی، پدافند ضد هوایی مجدداً در نیروی زمینی احیا شد. کمی بعدهم، توپ های کنترل با  رادار «شیلکا» نیز به سازمان ضد هوایی اضافه گردیدند. در همان سال      (1336ش)، تعدادی از افسران فنی هوایی هم،به منظورطی دورۀآموزش رادار به انگلستان اعزام گردیدندوبه این ترتیب، زمینۀ ایجاد سازمان دفاع هوایی در نیروی هوایی ارتش فراهم شد.

در سال ۱۳۳۷ ش، آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات نیروی هوایی راه اندازی شد و افسران اعزامی به خارج از کشور، به کارکنانی که به تازگی استخدام شده بودند آموزش دادند. در همین سال  ، یک سامانه راداری متحرک در فرودگاه دوشان تپه مستقر گردید که ضمن بهره برداری از آن در امر آموزش، صفت اولین سامانۀ راداری کشور راکه عهده دار مراقبت هوایی است؛ به خود اختصاص داد.این سامانه، پوشش راداری تهران را در ساعات روشنایی روز تامین می کردولی شب هنگام، خاموش می شد. روند توسعه ادامه یافت و ایستگاه های رادار تبریز و بابلسر هم راه اندازی گردیدند.

 سال ۱۳۴۳ ش، فرماندهی دفاع هوایی شکل گرفت و این سازمان در سال ۱۳۴۵ ش، به موشک های سی کت و تایگرکت مجهز گردید. در سال های بعد تجهیزات کامل وکاملترشد و انواع موشک های هاگ امریکایی ، راپیر انگلیسی و توپ ۳۵ م م اورلیکن مجهز به رادار سویسی هم وارد دفاع هوایی کشورشدند ( پایگاه فرهنگی ...بش،)

پیشینۀ تشکیل نیروی پدافندهوایی: نیروی پدافندهوایی، چهارمین نیروی ارتش جمهوری اسلامی ایران است که پیشینۀ شکل گیری آن به سال۱۳۷۱ ش، و تشکیل قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیا(ص) بازمی گردد. از سال ۱۳۸۷ ش، یگان های پدافندهوایی نیروی هوایی ارتش نیز به این یگان اضافه شد و این نیرو در سال۱۳۹۸ ش، با تفکیک از قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیا(ص) به فرماندهی سرتیپ علیرضا صباحی فرد، فعالیت خود را رسماً آغاز کرد.نیروی پدافندهوایی، هم اکنون دارای ۱۰ منطقه پدافندهوایی می باشد. (همان، بش)

فرودگاه مقدم و گروه پدافندهوایی در استان سیستان و بلوچستان: این یگان به نام «شهیدیحیی پور» با فرماندهی سرهنگ ستاد بهرام نیک بخت، ( اولین فرمانده پدافند هوایی زاهدان)و تحت امر منطقۀ پدافند هوایی شرق کشور، سه کیلومتری شرق شهر زاهدان، در زمینی به مساحت ۸۷ هکتار ابتدای جادۀ میرجاوه واقع گردیده است.وظیفۀ این یگان، کشف، شناسایی، رهگیری، درگیری و انهدام هواپبما های متخاصم درمنطقۀاستقراراست.

براساس اسنادموجود،اداره چهارم ارتش (آماد وپشتیبانی) در سال ۱۳۴۴ ش، طی نامه ای به ریاست دبیرخانۀ شورای امنیت ملی پیشنهاد تاسیس پایگاه مستقل هوایی در زاهدان را با هماهنگی استانداری سیستان وبلوچستان مطرح نموده است. متعاقب آن احداث فرودگاه مقدم زاهدان نیز، برای استفاده عملیاتی هواپیماهای نیروی هوایی، از طریق ادارۀ پنجم(طرح وبرنامه) ستاد ارتش در سال ۱۳۴۹ ش، به اداره کل هواپیمایی کشوریِ وزارت راه وترابری پیشنهاد شد که در همان سال پس از تامین اعتبار از طریق سازمان برنامه و بودجه، حدود ۵/87 هکتار از اراضی ارتش مستقر در این استان به نیروی هوایی واگذار گردید. (اویسی).

وزارت جنگ سابق (وزارت دفاع فعلی) طی امریه ای در سال ۱۳۵۴ ش، خواستار گسترش باندهای فرودگاه مقدم گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مدتی عملیات فرودگاه مقدم راکد ماند ولی سیستم های ناوبری و ارتباطی آن به صورت عملیاتی حفظ شد. در سال ۱۳۶۶ ش، با استقرار جنگنده هایی از پایگاه دوم شکاری ( تبریز) این فرودگاه دو باره مورد بهره برداری قرار گرفت. از همان سال فرودگاه مقدم زیر مجموعۀ منطقه هوایی مهرآباد قرار گرفت که تا تشکیل گروه پدافند هوایی زاهدان این روند استمرار داشته است. اما در سال ۱۳۷۷ ش، پایگاه هوایی زاهدان از منطقه هوایی مهرآباد تهران منفک، و از یکم اردیبهشت ۱۳۷۸ ش، به صورت گروه مستقل پدافندی با یک ایستگاه رادار در شهرستان زاهدان به فرماندهی سرهنگ ستاد بهرام نیکبخت تشکیل گردید.

 از فعالیت های چشمگیر این گروه در بدو تاسیس می توان به کنترل و هدایت هواپیماهای شکاری، شناسایی بالگردها و سایت های موشکی از قبیل سامانۀ هاگ و اسکای گارد و توپ های ۳۵ م م و ۲۳م م، در رزمایش بزرگ ذوالفقار۲ و رزمایش طرح ولایت اشاره کرد.

 از سال ۱۳۹۱ ش، یک سامانه راداری پیشرفته و با قابلیت تداوم عملیاتی ۲۴ ساعته در محل استقرار گروه پدافند هوایی زاهدان در فرودگاه بین المللی این شهر در حاشیه رمپ پروازی نهاجا به منظور پوشش هرچه بهتر آسمان جنوب شرق کشور مستقرشد. هم اکنون فرماندهی این گروه، بر عهدۀ سرهنگ اصغر برزویی می باشد. ( آرشیو اسناد و مدارک گروه پدافند هوایی زاهدان، بش)

علاوه بر زاهدان، برای زابل نیز تشکیل چنین گروه دفاع هوایی پیشنهادشد که چون تصویب نگردید؛ به استقرار راداری روی کوه خواجه در۱۳۷۷ش،  اکتفا شد .

در سال ۱۳۸۱ ش، به دلیل ویژگی استراتژیک این استان، رادار بیرک سراوان هم، با تلاش کارکنان گروه پدافندهوایی زاهدان در ارتفاع ۷۲۰۰ پا از سطح دریا و با فاصله ۴۳۵ کیلومتر از زاهدان، برفراز ارتفاعات رشته کوه بیرک در حوالی سراوان راه اندازی و وارد شبکۀ پدافند هوایی گردید.

با توجه به اهمیت منطقه و ضرورت پوشش شبانه روزی مرزهای هوایی شرق کشور در ۲۷آبان۱۳۹۷ ش، سامانۀجدید و پیشرفتۀ رادار ملی ساخت متخصصین داخلی کشور، جایگزین سایت های قبلی گردید و در مدار قرار گرفت ( نیک بخت).

 با توجه به تهدیدات دشمنان منطقه ای و فرامنطقه ای، و ضرورت پوشش راداری پایدار در جنوب شرق کشور به منظورجلوگیری از هر گونه غافلگیری در برابر تهدیدات هوایی احتمالی، با تدابیر فرماندهی وقت گروه پدافندهوایی ارتش در زاهدان، استقرار یک سامانۀ راداری تاکتیکی نیز،در سال ۱۳۸۹ ش، از فرماندهی منطقه پدافندهوایی شرق قائم آل محمد (ص) درخواست شد که این سامانه راداری ،   در تاریخ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰ش، برای پوشش هوایی منطقه، در محدودۀپادگان تیپ ۳۸۸ مستقل ارتش در ایرانشهر مستقر گردید ( اکبری پور) .

گروه پدافندهوایی شهید سرتیپ حمید بردبار مستقر در چابهار

پیشینه:باتوجه به شرایط راهبردی منطقۀ چابهار، مجاورت آن با دریای عمان و احتمال هرگونه تهدیدوتهاجم هوایی ازسوی دشمنان فرامنطقه ای ، پس از استقرار پایگاه دهم شکاری نیروی هوایی در کنارک، استقرار سامانۀ پدافندهوایی نیز در این منطقه ضروری شناخته شد. بنابراین چند قبضه ضدهوایی برای دفاع از این پایگاه مستقر گردید. کمااینکه پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از سال ۱۳۶۱ ش، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با استقرار یک قبضه ضدهوایی چهارلول ۵/14 م.م.، و دو قبضه ۲۳ م.م.، مسئولیت حفاظت از فرستنده های مخابراتی و رادیویی فجر و اماکن مهم شهرستان چابهار و کنارک را بر عهده گرفت. فرماندهی پدافند هوایی سپاه در این منطقه، نخست بر عهدۀ مجید نخعی بود وسپس مجید پورمنعمی، محمدحسین حکیم آبادیانِ اشکذری و محمدباقر منتظری مسوولیت آن را به عهده داشته اند.معذالک در سال ۱۳۶۳ ش، این سامانه منحل شد              ( کیخا،ص ۳۱).

باانحلال سامانۀسپاه، گروه پدافندهوایی ارتش در این منطقه مستقر شد و تا سال۱۳۸۹ ش، به صورت نیمه مستقل در پشتیبانی پایگاه دهم شکاری کنارک بود .امابعد از تشکیل قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء (ص) ارتش، این گروه از تاریخ ۱۲ بهمن۱۳۸۹ش، به صورت مستقل ماموریتش را ادامه داده است . طبق ابلاغیۀ پدافندهوایی منطقه خلیج فارس در مورخ ۱۹ فروردین۱۳۹۲ش نیز، نام این گروه به نام شهید سرتیپ حمید بردبار (شهادت ۱۶ آبان ۱۳۶۸ش) مزیّن گردیده است. ( آرشیو اسناد گروه پدافندهوایی چابهار) .

رزمندگان سیستانی و بلوچستانی پدافند هوایی ارتش در دوران دفاع مقدس: تعداد ۷۷ نفر از رزمندگان این استان پس از استخدام در نیروی هوایی ارتش و سازماندهی در رسته های پدافندهوایی، پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در ۳۱ شهریور۱۳۵۹ش، در یگان های مختلف پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، در شهرهای سراسر کشور و مناطق عملیاتی از هرمزگان تا کردستان؛ به مقابله با تهاجم هوایی ارتش عراق پرداخته اند و در همۀ عملیات های آفندی وپدافندی دوران دفاع مقدس شرکت داشته اند.افسران ودرجه دارانی چون بهرام نیکبخت، محمدحسین اویسی، محمدعلی زورقی، غلامرضا اکبری پور، حسین فرهمندکیا، حسینعلی آهنگ، کیومرث جانباز، دوست محمد شیبانی، ملک نوری، عبدالکریم بخشور، قربانعلی کارخانه، فداحسین پژوهش، عباس شهریاری، رمضان عباسی، نیک محمد کشتگر، شیرعلی معتمدی پور، مهدی الله دادی، غلامرضا کیخایی، دادخدا سامانی نژاد،  ابراهیم جلیلی نیا ، عیسی سرگزی، محمد پردلی، حبیب حیدری مجد، محمد جان اسلامیان، حسینعلی شهرکی مالک، رضا غلامیان، حبیب صوفی نژاد، غلامرضا شهرکی، سنجر اسلامی راد، علیرضا خرسندی، محمد ارباب زهی، احمد مداحی، حسینعلی میرشکاری، علیرضا بیگی، حمید حسینی، امیر درویش زاده، برات گلزارنیا، محمد میرادی، غلامرضا ثنایی، غلام شایگان، غلامرضا بندانی، محمدحسین احمدی، اکبر خمری، مهرعلی قویدل، محمدعلی میری، عباس مجیدیانی، علی مجاهدی، غلامحسین میر، غلامحسین علی احمد، منصور مهر آئین، محمد رضا احمدی، رمضان غمگسار، محمدمجید کریمی، رضا هراتی مقدم، حسن میری فر، ابراهیم ثمره ابراهیمی، رضا شیخ زاده، عباس برومند نژاد، غلامرضا سیاسر، عزیزاله صوفی، عبدالله شه بخش، عیسی فیروزیان، رضا خالق پور، ملک محمد کیخا، رضا هاشمی باغی، ملنگ سامانی فر، محمدعلی دراجی بنجار، اصغر خمری، علی کیخا، مهدی رضوانی نژاد، حسین راشکی قلعه نو، شاه سلیم مالکی، محمد سرگلزائی، عیسی شیخی نیا، غلامحسین کاووسی، خداداد ثنایی فرد، اکبر نخعی صدقی، عبدالکریم قزاقی، عظیم پودینه، عیسی اربابی و محبعلی سرگزی نیروهای سیستانی وبلوچی بوده اند که در راه خطیر حراست از آسمان میهن دریگانهای مختلف اعم از جبهه های غرب و دفاع از آسمان شرق کشور درپایگاههای کنارک وزاهدان وسامانه های پدافندی جانفشانی کرده اند.

عده ای از آنها نیز از جمله غلامعلی مقداری، سرباز وظیفه رحیم براهویی، سرباز وظیفه محمدرضا رحیمی، سرباز وظیفه ناصرزومکزهی، با شهادت خود دراین راه جاودانه شده اند. این رزمندگان در دوران دفاع مقدس در طیف های درجه داری و افسری جزء خدمت می کردند، اما پس از پایان جنگ به درجات بالاتر تا سرهنگی ارتقاء یافتند و برخی از آنها فرماندهی ومعاونت های گروه پدافندهوایی زاهدان را نیز برعهده داشته اند. ( آرشیو اسناد کانون بازنشستگان ارتش در استان سیستان وبلوچستان)

مآخذ: آرشیو اسناد و مدارک دبیرخانه فرماندهی گروه پدافند هوایی زاهدان؛آرشیو اسناد گروه پدافندهوایی ارتش مستقر در چابهار،دسترسی: ۱۰مرداد۱۴۰۳ش؛اکبری پور(سرهنگ پدافند هوایی) مصاحبه با مولف:۳  اسفند۱۴۰۲ش؛اویسی، محمدحسین (سرهنگ کنترل وشکاری) مصاحبه با مولف:    28اسفند۱۴۰۲ ش؛تاریخچه پدافندهوایی در ایران.(بارگذاری:۸خرداد۱۳۹۲ش) <https://padafand.aja.ir> سایت پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران:(دسترسی:۴مهر۱۴۰۳ش)؛جعفری مجتبی: اطلس نبردهای ماندگار(عملیات نیروهای زمینی در هشت سال دفاع مقدس از شهریورماه ۱۳۵۹ تا مردادماه ۱۳۶۷)،تهران: نوید طراحان.۱۳۸۶ش؛دنیای اقتصاد،گزارش خبری،ماموریت اصلی پدافندچیست،(بارگذاری:۱۱شهریور۱۳۹۷ش)     <https://donya-e-eqtesad.com> (دسترسی:۴مهر ۱۴۰۳ ش)؛دهمرده ، نصرت الله ( مدیر کانون بازنشستگان ارتش در سیستان وبلوچستان) مصاحبه با مولف: ۱۵خرداد۱۴۰۱ش؛عباسی، رمضان ( فرمانده وقت گروه پدافند هوایی زاهدان ) مصاحبه با مولف:    2مرداد۱۴۰۰ش؛فرهمند کیا ،حسین ( سروان پدافند هوایی ) مصاحبه با مولف۲آذر۱۴۰۲ ش؛کیخا، علی، ( 1399) شکار کرکسها، قم: تحسین،۱۳۹۹ش؛

نیک بخت،بهرام، (اولین فرمانده پدافند هوایی زاهدان )مصاحبه بامولف: ۱۰بهمن ۱۴۰۲ش؛

ویکی پدیا، تشکیل نیروی پدافندهوایی ارتش. ،(بارگذاری: ۲۱اردیبهشت ۱۳۹۷ش)  https://fa.wikipedia.org/wiki> < پورتال پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء (ص) ارتش جمهوری اسلامی ایران (دسترسی:۴مهر۱۴۰۳ش).

/ عباسعلی محمودی/